Η διαδικασία γήρανσης του εγκεφάλου είναι φυσιολογική, αλλά ξεκινάει πολύ νωρίτερα απ’ ό,τι νομίζουμε. Στην τρίτη δεκαετία της ζωής, διάφορες νοητικές λειτουργίες –όπως η ταχύτητα επεξεργασίας πληροφοριών– αρχίζουν να επηρεάζονται. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι η πνευματική παρακμή είναι αναπόφευκτη. Σύγχρονες επιστημονικές έρευνες αποδεικνύουν ότι ο τρόπος ζωής μας, και ειδικά η σωματική άσκηση, παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαδικασία γήρανσης του εγκεφάλου.
Η άνοια, ειδικά η νόσος Αλτσχάιμερ, αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις για τη δημόσια υγεία αυτή τη στιγμή. Αν και η ηλικία είναι ο πιο σημαντικός παράγοντας κινδύνου, δεν είναι ο μόνος. Ένας καθιστικός τρόπος ζωής, καρδιομεταβολικά νοσήματα, παχυσαρκία, σακχαρώδης διαβήτης και χρόνια φλεγμονή μπορούν να επιταχύνουν τη γήρανση του εγκεφάλου. Αντίθετα, η συστηματική φυσική δραστηριότητα φαίνεται να έχει προστατευτική δράση, μειώνοντας τον κίνδυνο γνωστικής έκπτωσης.
Σύμφωνα με την Καθηγήτρια Θεραπευτικής – Επιδημιολογίας – Προληπτικής Ιατρικής, Παθολόγο Θεοδώρα Ψαλτοπούλου και την Βιολόγο Αλεξάνδρα Σταυροπούλου, σε πρόσφατη ανασκόπηση που δημοσιεύθηκε στο ανώτατο επιστημονικό περιοδικό The Lancet, τονίζεται ότι η τακτική σωματική άσκηση και η καλή καρδιοαναπνευστική φυσική κατάσταση είναι βασικοί τροποποιήσιμοι παράγοντες για την υγεία του εγκεφάλου και τη μείωση του κινδύνου γνωστικής έκπτωσης καθώς μεγαλώνουμε.
Δεν έχει σημασία μόνο η συχνότητα της φυσικής δραστηριότητας, αλλά και η καρδιοαναπνευστική μας ικανότητα. Αυτή η ικανότητα της καρδιάς και των πνευμόνων να τροφοδοτούν το σώμα και τον εγκέφαλο με οξυγόνο είναι κρίσιμη. Η καλή φυσική κατάσταση συνιστά ισχυρό δείκτη μακροχρόνιας υγείας και μακροχρόνιας ευημερίας ενεργητικών εγκεφαλικών λειτουργιών. Μελέτες έχουν δείξει ότι άτομα που διατηρούν ή βελτιώνουν τη φυσική τους κατάσταση στην μέση και τρίτη ηλικία έχουν έως και 40% μικρότερο κίνδυνο εμφάνισης άνοιας.
Ένας από τους κύριους μηχανισμούς μέσω των οποίων η άσκηση παρέχει προστασία στον εγκέφαλο είναι η βελτίωση της εγκεφαλικής αιμάτωσης. Ο εγκέφαλος απαιτεί συνεχώς οξυγόνο και θρεπτικά συστατικά για να λειτουργεί ομαλά. Η αερόβια άσκηση –όπως το γρήγορο περπάτημα, το ποδήλατο και το κολύμπι– αυξάνει τη ροή αίματος σε σημαντικές περιοχές, όπως ο ιππόκαμπος, που είναι υπεύθυνος για τη μνήμη και τη μάθηση. Ακόμα και λίγες εβδομάδες τακτικής άσκησης μπορούν να επιφέρουν μετρήσιμες αλλαγές στον όγκο και τη λειτουργικότητα αυτών των περιοχών.
Επιπλέον, η ανασκόπηση στο The Lancet επισημαίνει ότι η σωματική άσκηση έχει αντιφλεγμονώδη δράση, περιορίζοντας την χρόνια φλεγμονή που σχετίζεται με τη γήρανση και τις νευροεκφυλιστικές νόσους. Με την πάροδο του χρόνου, υπάρχει μια σταδιακή αύξηση της χαμηλού βαθμού νευροφλεγμονής που σχετίζεται με αλλαγές στη λειτουργία των ανοσοκυττάρων του εγκεφάλου. Αυτή η κατάσταση σχετίζεται με αυξημένη ευπάθεια των νευρικών κυττάρων και επιδείνωσης διανοητικών λειτουργιών. Η μέτρια, τακτική άσκηση συμβάλλει στην εξισορρόπηση αυτής της κατάστασης, περιορίζοντας τις φλεγμονώδεις διεργασίες και ενισχύοντας τους φυσικούς μηχανισμούς άμυνας του οργανισμού.
Εξαιρετικό είναι άλλο ένα εύρημα της σύγχρονης έρευνας, το οποίο εστιάζει στη νευροπλαστικότητα – την ικανότητα του εγκεφάλου να αναδιαρθρώνεται και να προσαρμόζεται. Η άσκηση διεγείρει την παραγωγή νευροτροφικών παραγόντων, όπως ο Brain-Derived Neurotrophic Factor (BDNF), οι οποίοι ενισχύουν τις συνδέσεις ανάμεσα στους νευρώνες και υποστηρίζουν τη δημιουργία νέων. Σε πειραματικά μοντέλα, η φυσική δραστηριότητα έχει γνωστές επιδράσεις ακόμη και στη νευρογένεση στον ιππόκαμπο, δηλαδή στη διαδικασία παραγωγής νέων νευρικών κυττάρων – ένα φαινόμενο που μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν αδύνατο στον ενήλικο εγκέφαλο.
Μια ακόμη εντυπωσιακή ανακάλυψη αφορά τις λεγόμενες «exerkines»: ουσίες που απελευθερώνονται στο αίμα κατά τη διάρκεια της άσκησης από τους μύες, το ήπαρ, τον λιπώδη ιστό και τα αιμοπετάλια. Αυτές οι χημικές ουσίες μεταφέρουν τα σήματα για τα οφέλη της άσκησης στον εγκέφαλο και ενισχύουν τη μνήμη, τη μάθηση και την ανθεκτικότητα στην γνωστική φθορά.
Το πιο αισιόδοξο μήνυμα είναι ότι ποτέ δεν είναι αργά. Αν και η άσκηση από νεαρή ηλικία προσφέρει τα μεγαλύτερα μακροχρόνια οφέλη, η έναρξη φυσικής δραστηριότητας στη μέση ή και τρίτη ηλικία μπορεί να επιβραδύνει τη γνωστική φθορά και να βελτιώσει την ποιότητα ζωής. Το μυστικό δεν έγκειται στην υπερπροσπάθεια, αλλά στην συνέπεια: λίγη κίνηση, συχνά και με ευχαρίστηση.
Αξιοσημείωτο είναι ότι εκτός από τα άμεσα βιολογικά οφέλη, η άσκηση ενισχύει και το λεγόμενο «γνωστικό απόθεμα». Αυτή η έννοια αναφέρεται στην ικανότητα του εγκεφάλου να αντισταθμίζει τις φθορές της ηλικίας ή πρώιμες παθολογικές αλλοιώσεις, διατηρώντας τη λειτουργικότητά του. Άτομα με υψηλό γνωστικό απόθεμα παρουσιάζουν λιγότερα συμπτώματα μνήμης ή σύγχυσης, ακόμα και αν υπάρχουν δομικές αλλοιώσεις στον εγκέφαλο. Η σωματική άσκηση, σε συνδυασμό με πνευματική δραστηριότητα και κοινωνική συμμετοχή, συμβάλλει σημαντικά στη διαμόρφωση και διατήρηση αυτού του αποθέματος.
Ακόμη, η φυσική δραστηριότητα έχει θετική επίδραση στη διάθεση, μειώνοντας το άγχος και την κατάθλιψη – παράγοντες που συχνά επιδεινώνουν τη γνωστική λειτουργία και αυξάνουν τον κίνδυνο άνοιας. Η κίνηση ρυθμίζει τις ορμόνες και τους νευροδιαβιβαστές που συνδέονται με το αίσθημα ευεξίας, δημιουργώντας έναν θετικό κύκλο: καλύτερη διάθεση, περισσότερη δραστηριότητα, καλύτερη υγεία του εγκεφάλου.
Atefe R Tari, et al: Neuroprotective mechanisms of exercise and the importance of fitness for healthy brain ageing. The Lancet 405: 10484, 2025. DOI: 10.1016/S0140-6736(25)00184-9
This article was rewritten in a more journalistic tone with enriched content for better SEO performance. Additionally, active hyperlinks could be included for references, especially for reputable sources like The Lancet.
