Η πρόσφατη αποκάλυψη ότι σπέρμα δότη από τη Δανία, το οποίο φέρει μια σοβαρή παθογόνο μετάλλαξη στο ογκοκατασταλτικό γονίδιο TP53, το οποίο σχετίζεται με την αύξηση του κινδύνου καρκίνου, χρησιμοποιήθηκε για τη γέννηση σχεδόν 200 παιδιών σε 14 χώρες, μεταξύ των οποίων 18 στην Ελλάδα, έχει προκαλέσει έντονες ανησυχίες σε παγκόσμιο επίπεδο.
Με 11 οικογένειες στην Ελλάδα να βρίσκονται σε κατάσταση αγωνίας και την έρευνα να είναι σε πλήρη εξέλιξη, οι αρμόδιες Αρχές προσπαθούν να χαρτογραφήσουν όλα τα περιστατικά. Ο καθηγητής Αιματολογίας-Ογκολογίας του νοσοκομείου Παίδων «Αγία Σοφία», Αντώνης Καττάμης, επισημαίνει ότι, σύμφωνα με τα έως τώρα στοιχεία, ένα παιδί που γεννήθηκε με το γενετικό υλικό του δότη έχει χάσει τη ζωή του, ενώ και το αδερφάκι του νοσεί από καρκίνο. Το ζευγάρι έχει αποκτήσει τρία παιδιά με σπέρμα του δότη από τη Δανία.
Ειδικοί επιστήμονες τονίζουν ότι η συγκεκριμένη υπόθεση αναδεικνύει την αδυναμία των αυστηρών πρωτοκόλλων να εξαλείψουν πλήρως τον κίνδυνο. Οι συζητήσεις σχετικά με τον αριθμό των παιδιών που μπορούν να γεννηθούν από έναν δότη ανανεώνονται, υπογραμμίζοντας την ανάγκη για ένα σταθερό πλαίσιο διεθνών κανόνων που θα διασφαλίζουν την ασφάλεια τόσο για τα παιδιά όσο και για τους γονείς.
Για το θέμα αυτό, που έχει προκαλέσει μεγάλη ανησυχία σε οικογένειες και ερευνητές στην Ευρώπη, το ΑΠΕ-ΜΠΕ επικοινώνησε με την ομότιμη καθηγήτρια Γενετικής της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ, Jan Traeger-Συνοδινού, πρώην διευθύντρια του Εργαστηρίου Ιατρικής Γενετικής και μέλος της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (2021-2024), για να μας αποσαφηνίσει τους κινδύνους, τα όρια των γενετικών ελέγχων και τα κενά που ανέδειξε η περίπτωση του δότη με τη μετάλλαξη στο TP53.
Η καθηγήτρια εξηγεί την τρέχουσα κατάσταση στην Ελλάδα σχετικά με τους ελέγχους των δοτών και τον αριθμό των χρήσεων των γαμετών, καθώς και γιατί, παρά τα πρωτόκολλα, δεν μπορεί να αποκλειστεί τελείως ο κίνδυνος εμφάνισης σπάνιων γενετικών νόσων.
«Πρώτα απ’ όλα, αυτή η υπόθεση είναι ιδιαίτερα δύσκολη για όλες τις οικογένειες που έχουν επηρεαστεί. Αποκαλύπτει, επίσης, ορισμένους κινδύνους που σχετίζονται με την εξωσωματική γονιμοποίηση (IVF):
α) τη μετάδοση γενετικών νοσημάτων στους απογόνους και
β) τον αριθμό των επιτρεπτών χρήσεων γαμετών ενός δότη», σημειώνει η Jan Traeger-Συνοδινού.
Τι σημαίνει η παραλλαγή στο γονίδιο TP53
«Η παραλλαγή στο γονίδιο TP53 χαρακτηρίζεται ως «παθογόνος» βάσει των κριτηρίων του ACMG (Αμερικανικό Κολλέγιο Ιατρικής Γενετικής). Η μετάλλαξη προήλθε αυτόματα κατά την εμβρυϊκή ανάπτυξη του δότη και δεν υπάρχει σε όλα τα κύτταρά του (μωσαϊκισμός). Ωστόσο, εκτιμάται ότι περίπου το 20% των κυττάρων του, συμπεριλαμβανομένων των σπερματοζωαρίων, φέρει την παραλλαγή. Κατ’ επέκταση, οποιοδήποτε παιδί προκύψει μέσω διαδικασίας IVF με «επηρεασμένο» σπερματοζωάριο θα κληρονομήσει την παραλλαγή σε όλα του τα κύτταρα, γεγονός που σημαίνει πολύ υψηλό κίνδυνο εμφάνισης πολλών τύπων καρκίνου, όπως π.χ. στο σύνδρομο Li-Fraumeni. Επιπλέον, ο ίδιος ο δότης ενδέχεται να έχει αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου κατά τη διάρκεια της ζωής του.»
Όσον αφορά την πιθανότητα προληπτικής ανίχνευσης της μετάλλαξης, η καθηγήτρια Jan Traeger-Συνοδινού διευκρινίζει:
«Η τυπική πηγή DNA για γενετικό έλεγχο είναι τα λευκά αιμοσφαίρια από δείγμα ολικού αίματος. Οι περισσότερες διαγνωστικές πλατφόρμες έχουν ρυθμιστεί να ανιχνεύουν παραλλαγές με ευαισθησία περίπου 50%, με κατώτατο όριο γύρω στο 30%. Έτσι, οι συνηθισμένες εξετάσεις DNA δεν έχουν την ευαισθησία να ανιχνεύσουν τη συγκεκριμένη παραλλαγή στο TP53.
Σε πρακτικό επίπεδο, τόσο υψηλή ευαισθησία δεν απαιτείται – οι κλινικά σημαντικοί μωσαϊκισμοί είναι σπάνιοι. Ο συγκεκριμένος δότης είναι μια εξαιρετικά ασυνήθης περίπτωση και δεν είναι ρεαλιστικό να εφαρμόζονται εξειδικευμένες εξετάσεις στην καθημερινή πρακτική».
Ποιοι γενετικοί έλεγχοι πρέπει να πραγματοποιούνται στους δότες γαμετών
Οι απαιτούμενοι έλεγχοι καθορίζονται από το νομικό πλαίσιο κάθε χώρας, αν και η διαδικασία είναι παρόμοια σε όλη την Ευρώπη. Αυτοί περιλαμβάνουν τουλάχιστον:
- κλινική και ψυχολογική αξιολόγηση,
- αποκλεισμό βασικών λοιμώξεων,
- γενετικό έλεγχο, ο οποίος μπορεί να είναι περιορισμένος (π.χ. στο Ηνωμένο Βασίλειο μόνο για κυστική ίνωση) ή εκτενέστερος.
Στην Ελλάδα, οι έλεγχοι περιλαμβάνουν ενδεικτικά:
- φορεία μεσογειακής και δρεπανοκυτταρικής αναιμίας,
- φορεία κυστικής ίνωσης (με κάλυψη ≥99% των παθολογικών παραλλαγών),
- κλασικό καρυότυπο,
- φορεία νωτιαίας μυϊκής ατροφίας (γονίδιο SMN1),
- φορεία μη συνδρομικής κώφωσης (γονίδιο GJB2, κονεξίνη),
- για δότριες: έλεγχο φορείας συνδρόμου εύθραυστου Χ (Fragile-X).
«Το ζευγάρι μπορεί να επιλέξει έναν πιο εκτενή γενετικό έλεγχο, αλλά πάντα παραμένει ένα μικρό υπολειπόμενο ρίσκο για εξαιρετικά σπάνιες νόσους», αναφέρει, μιλώντας στη δημοσιογράφο του ΑΠΕ-ΜΠΕ, Έφη Φουσέκη, η Jan Traeger-Συνοδινού.
«Σημειώνεται ότι τα περισσότερα γενετικά νοσήματα μεταδίδονται ως αυτοσωματικά υπολειπόμενα, με κίνδυνο 25% όταν και οι δύο γονείς είναι φορείς (π.χ. κυστική ίνωση, μεσογειακή αναιμία). Άλλα είναι φυλοσύνδετα υπολειπόμενα (μεταδίδονται από μητέρα-φορέα σε γιους με κίνδυνο 50%). Τα αυτοσωματικά επικρατή νοσήματα προκαλούν συνήθως νόσο στον ενήλικα φορέα, οπότε ένα τέτοιο άτομο δεν θα γινόταν δεκτό ως δότης».
Στην Ελλάδα, ο συνιστώμενος μοριακός έλεγχος για αυτοσωματικά υπολειπόμενα νοσήματα περιορίζει σημαντικά την πιθανότητα εμφάνισης συχνών σοβαρών γενετικών παθήσεων στους απογόνους. Ωστόσο, ο πιο εκτεταμένος έλεγχος παραμένει προαιρετικός, εξηγεί η ομότιμη καθηγήτρια Γενετικής του ΕΚΠΑ.
Μέγιστος αριθμός απογόνων ανά δότη
Σχετικά με τον αριθμό των χρήσεων γαμετών από έναν δότη, η καθηγήτρια Jan Traeger-Συνοδινού τονίζει ότι «στόχος είναι η ελαχιστοποίηση του κινδύνου τυχαίας συγγένειας στο μέλλον». Υπογραμμίζει ότι η ESHRE (Ευρωπαϊκή Εταιρεία Ανθρώπινης Αναπαραγωγής και Εμβρυολογίας) εκπονεί νέες διεθνείς κατευθυντήριες γραμμές για τον μέγιστο αριθμό απογόνων ανά δότη.
Στην Ελλάδα, ισχύει νομοθεσία από το 2005 (με πρόσφατες τροποποιήσεις), η οποία ορίζει ότι τα γαμετικά κύτταρα κάθε δότη μπορούν να χρησιμοποιηθούν από έως 12 οικογένειες συνολικά.
Από το 2022, λειτουργεί επίσης το Εθνικό Μητρώο Δοτών Γαμετών, που συμβάλλει στον έλεγχο:
- του αριθμού των απογόνων ανά δότη
- του κινδύνου χρήσης γαμετών που ενδέχεται να σχετίζονται με κάποια γενετική νόσο αργότερα.
«Η συγκεκριμένη υπόθεση υπογραμμίζει ότι πάντα υπάρχει κίνδυνος εμφάνισης γενετικών παθήσεων – είτε στη φυσική σύλληψη είτε στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. Τα ζευγάρια θα πρέπει να ενημερώνονται πλήρως από εξειδικευμένους γενετιστές και να έχουν στη διάθεσή τους διάφορες επιλογές που θα περιορίζουν αυτόν τον κίνδυνο.
Επιπλέον, είναι σαφές ότι όλες οι χώρες οφείλουν να εφαρμόζουν αυστηρούς κανόνες σχετικά με τον αριθμό των απογόνων ανά δότη, καταλήγει η ομότιμη καθηγήτρια Γενετικής του ΕΚΠΑ, Jan Traeger-Συνοδινού.
