Η Ευρωπαϊκή Ένωση, αν και δεν έχει άμεση αρμοδιότητα στον τομέα της κατοικίας, βρίσκεται αντιμέτωπη με μια αυξανόμενη κρίση προσιτής στέγασης που την υποχρεώνει να αναλάβει δράση. Από το 2010, το κόστος στέγασης στην ΕΕ έχει αυξηθεί κατά περίπου 30%, ενώ τα πραγματικά εισοδήματα των νοικοκυριών έχουν ανέβει μόλις κατά 20%, σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat. Αυτή η αναντιστοιχία πλήττει εκατομμύρια Ευρωπαίους, κυρίως αυτά με χαμηλότερα και μεσαία εισοδήματα.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει αρχίσει να ετοιμάζει το πρώτο Ευρωπαϊκό Σχέδιο Προσιτής Κατοικίας, το οποίο αναμένεται να παρουσιαστεί τον Δεκέμβριο του 2025. Στόχος του σχεδίου είναι να υποστηρίξει τα κράτη μέλη και τις τοπικές αρχές στην παροχή οικονομικά προσιτής και βιώσιμης κατοικίας.
Σήμερα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αξιολογεί την προσιτότητα στέγασης μέσω του λεγόμενου «δείκτη υπερβολικού βάρους», ο οποίος μετρά το ποσοστό των νοικοκυριών που δαπανούν πάνω από το 40% του διαθέσιμου εισοδήματός τους για στέγαση. Ωστόσο, παρατηρείται έλλειψη κοινού ορισμού στην ΕΕ για το τι θεωρείται «προσιτή κατοικία», γεγονός που καθιστά δύσκολη την εφαρμογή ενιαίων πολιτικών.
Η ενεργειακή πλευρά του ζητήματος
Σύμφωνα με έκθεση του Bruegel, ένας από τους τομείς όπου η Επιτροπή μπορεί να λάβει άμεσες ενέργειες είναι η αποανθρακοποίηση του κτιριακού αποθέματος. Τα κακώς μονωμένα σπίτια με εξάρτηση από ορυκτά καύσιμα επιβαρύνουν σημαντικά τους λογαριασμούς θέρμανσης και ψύξης, αυξάνοντας το συνολικό κόστος στέγασης.
Η ενεργειακή ανακαίνιση και η ηλεκτροκίνηση των συστημάτων θέρμανσης συνδέονται άμεσα με την επίτευξη χαμηλότερων λογαριασμών και καλύτερης πρόσβασης σε χρηματοδότηση για ποιοτικότερες κατοικίες. Το ζήτημα πλήττει δυσανάλογα τα πιο ευάλωτα νοικοκυριά, τα οποία συχνά διαμένουν σε ενεργειακά αναποτελεσματικά κτίρια.
Οι ευρωπαϊκοί πόροι στο προσκήνιο
Η ΕΕ διαθέτει ήδη χρηματοδοτικά εργαλεία ικανά να ενισχύσουν την μετάβαση σε «πράσινες» κατοικίες. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Κοινωνικό Ταμείο για το Κλίμα (SCF), καθώς και το νέο σύστημα εμπορίας εκπομπών για τα κτίρια και τις μεταφορές (ETS2). Τα έσοδα από αυτούς τους μηχανισμούς θα μπορούσαν να κατευθυνθούν προς προγράμματα ανακαίνισης, μειώνοντας το ενεργειακό κόστος και καθιστώντας τη στέγαση πιο βιώσιμη μακροπρόθεσμα.
Η μεγάλη πρόκληση παραμένει η μετάβαση από διακηρύξεις σε ουσιαστικές πολιτικές που συνδυάζουν την κοινωνική διάσταση της προσιτής κατοικίας με τη βιώσιμη ανάπτυξη. Αν το σχέδιο της Ένωσης κατορθώσει να κινητοποιήσει επενδύσεις και νομοθεσία, ίσως η κρίση στέγασης να μετατραπεί σε ευκαιρία για ένα βιώσιμο μέλλον στον τομέα των κτιρίων στην Ευρώπη.
Η απαλλαγή από τον άνθρακα ενισχύει την προσιτή στέγη
Μέσες εκτιμήσεις δείχνουν ότι οι λογαριασμοί ενέργειας στην ΕΕ αντιπροσωπεύουν το 5% και το 9% των δαπανών των νοικοκυριών για οικογένειες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος, αντίστοιχα. Σε αγροτικές περιοχές, η κατάσταση είναι πιο σοβαρή. Για παράδειγμα, τα αγροτικά νοικοκυριά στην Πολωνία δαπανούν διπλάσιο ποσοστό του εισοδήματός τους σε θέρμανση από τα αστικά νοικοκυριά. Στην Ελλάδα, τα νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος κατέχουν το 13% του εισοδήματός τους για την ενέργεια.
Η μόνωση έχει τη δυνατότητα να μειώσει τους λογαριασμούς ενέργειας κατά 15% έως 60%, ενώ οι αντλίες θερμότητας χρησιμοποιούν 3 έως 5 φορές λιγότερη ενέργεια από τους λέβητες αερίου. Η αντικατάσταση ενός αποδοτικού λέβητα αερίου με μια αντλία θερμότητας υψηλής απόδοσης μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της κατανάλωσης ενέργειας κατά 60% έως 70% και μέχρι 90% αν συνδυαστεί με καλή μόνωση. Ακόμα και σε περιπτώσεις όπου οι τιμές ηλεκτρικού ρεύματος είναι υπερδιπλάσιες σε σχέση με φυσικό αέριο, οι αντλίες θερμότητας παραμένουν πιο οικονομικές στη λειτουργία τους.
Η απαλλαγή από τις εκπομπές άνθρακα θα ενισχύσει επίσης το βιοτικό επίπεδο των πολιτών. Σημειώνεται ότι τα τρία τέταρτα των κτιρίων της ΕΕ θεωρούνται ενεργειακά αναποτελεσματικά και απαιτούν υπερβολική ενέργεια για ικανοποιητική θέρμανση και ψύξη. Η ενεργειακή φτώχεια, που ορίζεται ως η αδυναμία οικονομικής ενίσχυσης βασικών ενεργειακών υπηρεσιών, πλήττει σχεδόν το 10% των νοικοκυριών της Ευρώπης.
Καθυστέρηση στις ανακαινίσεις και την ηλεκτροκίνηση
Παρά τις φιλόδοξες δεσμεύσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης να επιτύχει κλιματική ουδετερότητα έως το 2050, η κατάσταση στον τομέα των κτιρίων παραμένει απογοητευτική. Μια νέα έκθεση του οικονομικού think tank Bruegel επισημαίνει βασικές καθυστερήσεις στις ενεργειακές ανακαινίσεις και στη μετάβαση προς την ηλεκτροκίνηση των θερμαντικών συστημάτων — δύο κρίσιμους πυλώνες για την επιτυχία της πράσινης μετάβασης.
Αργός ρυθμός ανακαίνισης: μόλις το 1% των κτιρίων ετησίως
Ανάμεσα στα έτη 2016 και 2020, λιγότερο από το 1% των ευρωπαϊκών κτιρίων ανακαινίστηκε κάθε χρόνο. Ακόμη πιο ανησυχητικό είναι ότι οι λεγόμενες «βαθιές ανακαινίσεις», οι οποίες μειώνουν την πρωτογενή ενεργειακή κατανάλωση κατά τουλάχιστον 60%, πραγματοποιήθηκαν μόνο στο 0,2% των κατοικιών. Οι αριθμοί αυτοί είναι δραστικά χαμηλότεροι από το απαιτούμενο επίπεδο παρεμβάσεων για την επίτευξη των ευρωπαϊκών κλιματικών στόχων, δεδομένου ότι ο κτιριακός τομέας προκαλεί περίπου το 36% των εκπομπών CO₂ στην ΕΕ.
Ειδικοί της Bruegel αναφέρουν ότι, παρά τις ήδη υπάρχουσες επενδύσεις, τα εμπόδια παραμένουν: από την έλλειψη τεχνικής επάρκειας και το κόστος, έως τις προκλήσεις συντονισμού σε πολυκατοικίες και τις διάφορες ανάγκες κάθε χώρας.
Η εγκατάσταση αντλιών θερμότητας καθυστερεί
Η μετάβαση σε ηλεκτρικά συστήματα θέρμανσης, κυρίως μέσω αντλιών θερμότητας, είναι κομβικής σημασίας για την απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα. Ωστόσο, μόνο το 25% των κτιρίων στην ΕΕ εφοδιάζεται με ηλεκτρισμό για θέρμανση ή ψύξη. Ο στόχος της Κομισιόν για 60 εκατομμύρια νέες εγκαταστάσεις έως το 2030 φαίνεται εξαιρετικά δύσκολος να επιτευχθεί χωρίς σοβαρές αλλαγές.
Αν και οι πωλήσεις αντλιών θερμότητας αυξήθηκαν κατά την ενεργειακή κρίση, το 2024 παρουσίασαν απότομη επιβράδυνση: στη Γερμανία οι πωλήσεις μειώθηκαν κατά 50%, ενώ στη Γαλλία κατά 25%. Ο συνδυασμός υψηλών τιμών ηλεκτρικής ενέργειας, περιορισμένης προσφοράς εξειδικευμένων τεχνικών και αβεβαιότητας σχετικά με τις επιδοτήσεις διογκώνουν την καθυστέρηση της μετάβασης.
Οι ερευνητές επίσης επισημαίνουν ότι το κόστος λειτουργίας μιας αντλίας θερμότητας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την τιμή του ηλεκτρικού ρεύματος: σχεδόν το 55% της συνολικής διάρκειας ζωής του συστήματος αφορά την κατανάλωση. Όταν οι τιμές ηλεκτρισμού είναι διπλάσιες από εκείνες του φυσικού αερίου, όπως συμβαίνει σε 19 κράτη-μέλη, τα οικονομικά κίνητρα για την υιοθέτηση αντλιών θερμότητας μειώνονται δραματικά.
Ανομοιογένεια στα κτίρια: διαφορές ανά κράτος και περιοχή
Στο επίκεντρο του προβλήματος βρίσκεται η μεγάλη ανομοιογένεια του ευρωπαϊκού κτιριακού αποθέματος. Η ηλικία, ο τύπος και το μέγεθος των κτιρίων, καθώς και οι μορφές ιδιοκτησίας διαφέρουν κατά πολύ από χώρα σε χώρα.
Σε πολλές χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, όπως η Λετονία, η Ρουμανία και η Πολωνία, οι μονοκατοικίες κυριαρχούν, πολλές από τις οποίες είναι παλαιές και έχουν υψηλές ενεργειακές ανάγκες. Αυτά τα κτίρια προσφέρονται για εγκαταστάσεις φωτοβολταϊκών, αλλά απαιτούν μεγαλύτερη οικονομική υποστήριξη μιας και κάθε νοικοκυριό πρέπει να επενδύσει ξεχωριστά.
Αντίθετα, χώρες όπως η Γερμανία και η Γαλλία διαθέτουν εκτενή συγκροτήματα πολυκατοικιών, και οι αποφάσεις για ανακαίνιση συχνά αντιμετωπίζουν δυσκολίες λόγω ζητημάτων ομοφωνίας μεταξύ ιδιοκτητών. Το Bruegel προτείνει λύσεις όπως δάνεια διασυνδεδεμένα με το κτίριο και όχι με τους κατοίκους, διευκολύνοντας έτσι τις επενδύσεις.
Η ιδιοκτησία είναι επίσης κρίσιμος παράγοντας: σε ορισμένες χώρες, περισσότερο από το 80% των πολιτών κατέχουν την κατοικία τους, γεγονός που περιορίζει την πρόοδο εξαρτώμενη από τη διάθεση των νοικοκυριών να επενδύσουν. Αντίθετα, σε χώρες με ισχυρές αγορές ενοικίασης, όπως η Αυστρία και η Γερμανία, απαιτούνται ειδικά ρυθμιστικά πλαίσια ώστε να μην επιβαρύνουν υπερβολικά τους ενοικιαστές μετά από ανακαινίσεις.
Το ενεργειακό κόστος επηρεάζει τις αποφάσεις των νοικοκυριών
Η έκθεση αναδεικνύει ότι η Ευρώπη έχει σημειώσει περιορισμένες προόδους στην απεξάρτηση από επιδοτήσεις ορυκτών καυσίμων, οι οποίες διατηρούν τεχνητά χαμηλές τιμές για το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο. Το 2022, οι επιδοτήσεις διπλασιάστηκαν, φτάνοντας τα 130 δισ. ευρώ, ενώ το 2023 παρέμειναν σε υψηλά επίπεδα, γύρω στα 110 δισ. ευρώ.
Στο ίδιο διάστημα, πολλοί καταναλωτές επιβαρύνονται με υψηλότερους φόρους ηλεκτρικής ενέργειας συγκριτικά με το φυσικό αέριο, γεγονός που υπονομεύει την ανταγωνιστικότητα των καθαρών τεχνολογιών. Σε μερικές χώρες, η ηλεκτρική ενέργεια κοστίζει μέχρι και 50% περισσότερο για τα νοικοκυριά σε σύγκριση με τις μεγάλες βιομηχανίες, μια κατάσταση που απαιτεί μεταρρύθμιση.
Χρηματοδοτικό κενό και το μέλλον των ευρωπαϊκών κονδυλίων
Η διαχείριση της ενεργειακής φτώχειας και ο εκσυγχρονισμός των κτιρίων απαιτούν σημαντικούς πόρους. Η Bruegel υπολογίζει το ετήσιο επενδυτικό κενό σε 150 δισ. ευρώ έως το 2030. Μέχρι σήμερα, ο βασικός μοχλός χρηματοδότησης υπήρξε το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (RRF), το οποίο έχει διαθέσει 81 δισ. ευρώ για ανακαίνιση δράσεων. Ωστόσο, η διάρκεια του φτάνει στο τέλος το 2026, αφήνοντας πίσω πιθανά χρηματοδοτικά κενά.
Μία από τις πιθανές πηγές για την κάλυψη αυτού του κενού είναι το νέο ευρωπαϊκό σύστημα εμπορίας εκπομπών (ETS2), το οποίο αναμένεται να αποφέρει 342 έως 570 δισ. ευρώ την περίοδο 2027-2032. Μία σημαντική δόση των εσόδων αυτών —περίπου 87 δισ. ευρώ— θα προοριστεί στο Κοινωνικό Ταμείο για το Κλίμα, που θα χρηματοδοτήσει δράσεις για την υποστήριξη ευάλωτων νοικοκυριών. Ωστόσο, οι καθυστερήσεις από πολλές χώρες στην υποβολή των απαιτούμενων εθνικών σχεδίων απειλούν να καθυστερήσουν την εκταμίευση των πόρων.
Πώς μπορεί να γεφυρωθεί το χάσμα; Οι προτάσεις του Bruegel
Το Bruegel προτείνει μια σειρά από λύσεις που συνδυάζουν κανονιστικά και χρηματοδοτικά μέτρα:
1. Στοχευμένες επιδοτήσεις και πράσινα δάνεια
Οι επιδοτήσεις θα πρέπει να κατευθυνθούν κυρίως στα πλέον ενεργοβόρα κτίρια, όπου συχνά διαμένουν ευάλωτα νοικοκυριά. Τα κράτη-μέλη μπορούν επίσης να ενισχύσουν εργαλεία όπως μηδενικά επιτόκια, πράσινα δάνεια και σχήματα «pay-as-you-save», επιτρέποντας στους πολίτες να αποπληρώνουν τις επενδύσεις από την εξοικονόμηση ενέργειας.
2. Μειωση του κόστους ηλεκτρικής ενέργειας
Η κατάργηση των επιδοτήσεων στα ορυκτά καύσιμα και η μεταφορά πόρων στην καθαρή ηλεκτρική ενέργεια είναι αποφασιστικής σημασίας. Ταυτόχρονα, απαραίτητη είναι η αναδιάρθρωση των τιμολογίων ώστε οι φόροι και τα τέλη να μην κάνουν τον ηλεκτρισμό υπερβολικά ακριβό για τα νοικοκυριά.
3. Επενδύσεις σε καθαρή ηλεκτροπαραγωγή και δίκτυα
Σε πολλές χώρες, η τιμή του ρεύματος καθορίζεται από μονάδες φυσικού αερίου. Η επιτάχυνση επενδύσεων στις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) και η αναβάθμιση των δικτύων διανομής είναι απαραίτητη για τη διασφάλιση φθηνής και καθαρής ηλεκτρικής ενέργειας.
4. Καθορισμός κοινών ευρωπαϊκών προδιαγραφών και εργαλείων
Η Ένωση μπορεί να προσφέρει αποφασιστική προστιθέμενη αξία μέσω ενιαίων προτύπων ποιότητας, κοινών χρηματοδοτικών εργαλείων και συντονισμού μεταξύ χωρών, προάγοντας έτσι τις διασυνοριακές επενδύσεις.
Το ρίσκο της νέας ανισότητας στην αγορά κατοικίας
Το Bruegel προειδοποιεί ότι οι τιμές των ακινήτων θα αρχίσουν να αντικατοπτρίζουν την ενεργειακή τους απόδοση: τα κτίρια με χαμηλή απόδοση ενδέχεται να χάσουν αξία, ενώ τα ανακαινισμένα και αποδοτικά σπίτια θα γίνουν πιο ακριβά. Χωρίς επαρκείς παρεμβάσεις, η νέα ενεργειακή πραγματικότητα απειλεί να διευρύνει την κοινωνική και οικονομική ανισότητα στην πρόσβαση σε αξιοπρεπή και οικονομικά προσιτή κατοικία.
